Inwentaryzacja założeń ogrodowych na dawnych Kresach – Etap II – Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach

„Inwentaryzacja założeń ogrodowych na dawnych Kresach – kontynuacja”

Etap II. Województwo lwowskie, dawny powiat mościcki.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (00155/13/DDK).
Projekt współfinansowany był ze środków Samorządu Województwa Podkarpackiego.

Projekt naukowy kontynuowany dzięki ponownemu finansowemu wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Marszałka Województwa Podkarpackiego ma na celu przeprowadzenie terenowej inwentaryzacji zabytkowych założeń dworsko-ogrodowych, położonych na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, umownie nazywanych „Kresami”. Inicjatywa ta, nieprzypadkowo zrodziła się w Arboretum w Bolestraszycach, którego założyciel i wieloletni dyrektor, profesor Jerzy Piórecki, podjął się w trudnych czasach dokonać heroicznego wysiłku terenowej inwentaryzacji zabytkowych parków i ogrodów, położonych na terenie ówczesnych trzech województw: przemyskiego, rzeszowskiego i krośnieńskiego. Pracy tej dokonał sam, bez zespołu badawczego, nie szczędząc czasu ani własnych środków finansowych. Niniejsze opracowanie jest uzupełnieniem i kontynuacją tych prac obejmujących na obecnym etapie tereny przedwojennego województwa lwowskiego znajdujące się obecnie na terenie Ukrainy.

Realizowane zadanie dotyczy inwentaryzacji terenowej historycznych założeń dworsko-ogrodowych na terenie przedwojennego powiatu mościckiego. W dotychczasowych pracach inwentaryzacyjnych dotyczących pozostałości materialnych Polskiego dziedzictwa kulturowego na Kresach ogrody i parki podworskie były pomijane, w związku z czym zadanie ma charakter pionierski. Jego realizacja, przynajmniej częściowo, wypełnia lukę̨ w badaniach nad sztuką i kultura materialną tych terenów. Udokumentowanie owej istotnej części polskiego dziedzictwa narodowego jest niezbędne w celu dopełnienia wiedzy dotyczącej architektury rezydencjonalnej na Kresach. Niniejszy projekt uzupełnia fundamentalną pracę Romana Aftanazego, dotyczącą kresowych rezydencji w której założenia ogrodowe zostały potraktowane marginalnie, a znaczna część z inwentaryzowanych dworów nie została w tym opracowaniu uwzględniona. Podkreślić́ trzeba, że dotychczasowy stan wiedzy dotyczący historycznych założeń́ ogrodowych na Kresach jest znikomy. Przeprowadzenie prac terenowych w tym kontekście wydaje się mieć pierwszorzędne znaczenie z uwagi na postępującą degradację terenów podworskich i odchodząca wraz pokoleniem pamięć o tych założeniach. Niejako pobocznym efektem projektu jest udokumentowanie aktualnego stanu zachowania nielicznie zachowanych rezydencji. Pamiętać́ trzeba, że również w tym przypadku nie są prowadzone jakiekolwiek systematyczne prace na miarę inwentaryzacji architektury sakralnej. Podstawą dla realizacji zadania są wyjazdy terenowe na terytorium Ukrainy. Inwentaryzacyjne prace terenowe biegną niejako dwutorowo. Po pierwsze, polegają na zlokalizowaniu historycznych założeń ogrodowych i zapoznaniu się ze stanem ich zachowania, a w miarę̨ możliwości rozpoznaniu pozostałości ich historycznej struktury i przeprowadzenia wywiadu wśród miejscowej ludności. Po drugie, na wstępnym dendrologicznych rozpoznaniu najcenniejszych, najstarszych oraz rzadkich i chronionych gatunków. Niezwykle pomocny w realizacji zadania jest multidysyplinarny charakter zespołu badawczego, w skład którego wchodzą botanicy, historycy ogrodnictwa, a także historyk sztuki o wieloletnim doświadczeniu w prowadzeniu prac inwentaryzacyjnych na Kresach. Duże znaczenie ma zaangażowanie w projekt profesora Jerzego Pióreckiego, specjalisty w zakresie badań nad historycznymi ogrodami na terenie Małopolski Wschodniej. Niezwykle ważne, było również wsparcie i pomoc jakiej udzielił Pan dr hab. Andrij Prokopiv, dyrektor Ogrodu Botanicznego im. I. Franki we Lwowie. Za kierownictwo prac inwentaryzacyjnych odpowiedzialny jest Pan dr Rafał Nestorow z Instytutu Sztuki PAN w Warszawie (Biuro w Krakowie).

Celem niniejszego projektu jest przede wszystkim przeprowadzenie prac terenowych pozwalających ocenić ilość i stan zachowania historycznych założeń ogrodowych oraz zebranie dokumentacji fotograficznej i opisowej, która w przyszłości stanie się merytoryczną podstawą dla opublikowania szczegółowego inwentarza ogrodów z terenów województwa lwowskiego, a w dalszej perspektywie kolejnych województw dawnych Kresów Południowo-Wschodniej Rzeczypospolitej, z uwzględnieniem szerokich ram historyczno-artystycznych na wzór „Materiałów do Dziejów Sztuki Sakralnej na dawnych Kresach Rzeczypospolitej”. Z uwagi na pilotażowy charakter powyższego projektu, szczegółowe wyzyskanie materiału historycznego i ikonograficznego, w tym zakrojone na szerszą skalę kwerendy archiwalne i biblioteczne, nie są przewidziane. Nie mniej jednak na tym etapie zbieramy podstawowe informacje historyczne i ikonograficznych do inwentaryzowanych obiektów. Tego typu podejście umożliwia zestawienie obecnego stanu zachowania ze stanem pierwotnym. W przyszłości będzie to miało szerszy wymiar poznawczy dla większego grona odbiorców. Efektem rzeczowym zadania jest zgromadzenie dokumentacji fotograficznej i opisowej, jej uporządkowanie, przygotowanie not katalogowych i przygotowanie do dalszego merytorycznego opracowania. Całość pozyskanych materiałów jest gromadzona w Archiwum Arboretum i Zakładu Fizjografii w Bolestraszycach.

Działająca w ramach struktury Arboretum Pracownia Inwentaryzacji Założeń Ogrodowych, zajmuje się od wielu lat realizacją różnego typu działań, m.in. inwentaryzacją dendrologiczną zabytkowych założeń dworskich (m.in. Targowiska, Nowy Nart, Przemyśl Bakończyce, Łopuszka), koncepcją rewaloryzacji i adaptacji zabytkowych parków (Bojanów), czy też czynnie realizuje projekty z zakresu rewaloryzacji historycznych założeń ogrodowych (m.in. Lesko, Lipnik).

Arboretum Bolestraszyce posiada wieloletnie doświadczenie w badaniach nad historycznymi założeniami podworskimi na terenie Podkarpacia. Wymienić tu można rozliczne inicjatywy związane z inwentaryzacją parków podworskich Małopolski Wschodniej, czego efektem są m.in. trzy fundamentalne prace Profesora Jerzego Pióreckiego, poświęcone zabytkowym Parkom Podkarpacia, a także aktualnie wydawane pozycje dotyczące historycznych założeń ogrodowych, czy prace związane ściśle z terenową inwentaryzacją podworskich parków. Niezwykle istotne jest zwłaszcza doświadczenie w badaniach terenowych, pogłębione w ostatnich latach przy projektach dotyczących historycznych odmian jabłoni, podjęte we współpracy z lwowskim Ogrodem Botanicznym czy wieloletni projekt poświęcony dereniowi jadalnemu (obydwa projekty prowadzone są również na terenie Ukrainy).

W 2014 roku przeprowadzono terenowe prace inwentaryzacyjne obejmujące 48 założeń ogrodowych (lista poniżej). Zebrany materiał opisowy i fotograficzny oraz informacje historyczne wraz z mapami został zgromadzony w Archiwum Arboretum w Bolestraszycach. W kolejnym roku pracami inwentaryzacyjnymi, planujemy objąć dwa kolejne powiaty dawnego województwa lwowskiego: rudecki i samborski.

Wszystkie osoby mające rodzinne zdjęcia, mapy, plany lub jakiekolwiek informacje dotyczące zabytkowych założeń ogrodowych na terenie dawnych Kresów Południowo-Wschodnich, prosimy o kontakt.

Lista założeń dworsko-ogrodowych zinwentaryzowanych w 2014 roku.

POWIAT MOŚCISKA

Arłamowska Wola (ukr. Арламівська Воля)
Balice (ukr. Баличі)
Bojowice (ukr. Боєвичі)
Bolanowice (ukr. Боляновичі)
Buchowice (ukr. Буховичі)
Chliple (ukr. Хлиплі)
Chorośnica (ukr. Хоросниця)
Czyszki (ukr. Чишки)
Czyżowice (ukr. Чижевичі)
Dmytrowice (ukr. Дмитровичі)
Dołhomościska (ukr. Довгомостиська)
Dydiatycze (ukr. Дидятичі)
Hańkowice (ukr. Ганьковичі)
Hodynie (ukr. Годині)
Jatwięgi (ukr. Ятвяги)
Koniuszki Nanowskie (ukr. Конюшки)
Krukienice (ukr. Крукеничі)
Krysowice (ukr. Крисовичі)
Kulmatycze (ukr. Кульматичі)
Lacka Wola (ukr. Волиця)
Lipniki (ukr. Липники)
Makunów(Makuniów) (ukr. Макунів)
Moczerady (ukr. Мочеради)
Mokrzany Małe (ukr. Малі Мокряни)
Mościska (ukr. Мостиська )
Mokrzany Wielkie (ukr. Великі Мокряни)
Myślatycze (ukr. Мишлятичі)
Niekłowice (ukr. Никловичі )
Ostrożec (ukr. Острожець)
Pnikut (ukr. Пнікут)
Podliski (ukr. Підліски)
Radenice (ukr. Раденичі)
Rudniki Lackie (ukr. Рудники)
Rustweczko (ukr. Руствечко)
Sanniki (ukr. Санники)
Sądowa Wisznia ( ukr. Судова Вишня)
Starzawa (ukr. Старява)
Stojańce (ukr. Стоянці)
Strzelczyska (ukr. Стрілецьке)
Sudkowice (ukr. Судковичі)
Szeszerowice (ukr.Шишоровичі)
Tamanowice (ukr. Тамановичі)
Trzcieniec (ukr. Тщенець)
Twierdza (ukr. Твіржа)
Wiszenka (ukr. Вишенька)
Wołczyszczowice (ukr. Вовчищовичі)
Wołostków (ukr. Волостків)
Złotkowice (ukr. Золотковичі)

: Arłamowska Wola. Budynek dworu rozbudowany i przekształcony na szkołę. Widok od frontu.

: Arłamowska Wola. Budynek dworu rozbudowany i przekształcony na szkołę. Widok od strony ogrodu, w którego miejscu znajduje się obecnie boisko szkolne.

: Arłamowska Wola. Dawny młyn dworski oraz staw usytuowane przy głównej drodze we wsi.

: Balice. Budynek dawnego młyna wodnego nad stawem to jedyny element jaki przetrwał z dawnego założenia dworsko-ogrodowego.

: Bolanowice. Magazyn likierów zachowany na terenie dawnego folwarku.

: Bolanowice. Młyn usytuowany na terenie dawnego folwarku.

: Chlipie. Droga przez groblę prowadząca do dworu z pozostałościami alei.

: Chlipie. Jeden z zachowanych stawów dworskich.

: Chlipie. Pozostałości dawnej alei prowadzącej do dworu.

: Chlipie. Budynek dworu. Użytkowany w okresie powojennym jako szkoła i punkt felczerski. Obecnie opuszczony. Widok od frontu.

: Chlipie. Budynek dworu. Widok od strony elewacji ogrodowej.

: Chlipie. Dwór usytuowany na wysokim sztucznym wzniesieniu. Widok od drogi.

: Czyszki. Porośnięte zdziczałą roślinnością miejsce po dawnym założeniu dworsko-ogrodowym. Po II wojnie światowej w tym miejscu znajdował się kołchoz, po którym nie pozostał już żaden ślad.

: Czyżowice. Miejsce po dawnym założeniu dworsko-ogrodowym. Po II wojnie światowej w tym miejscu znajdował się kołchoz.

: Dmytrowice. Pojedyncze drzewa na terenie danego sadu. W tle współczesna zabudowa prywatnej stadniny usytuowanej na dawnym folwarku.

: Dmytrowice. Sztuczny kopiec ziemny, na którym usytuowany był budynek dworu.

: Dmytrowice. Zachowany jeden z budynków gospodarczych (mieszkanie administratora?) na terenie górnego folwarku.

: Dmytrowice. Pozostałości alei kasztanowej na terenie górnego folwarku.

: Dołhomościska. Pojedyncze pomnikowe lipy na terenie dawnego ogrodu.

: Dołhomościska. Opuszczony i popadający budynek dworu.

: Dołhomościska. Pomnikowa lipa.

: Hodynie. Dwór, widok od podjazdu. Po II wojnie światowej użytkowany jako przychodnia lekarska. Obecnie opuszczony.

: Hodynie. Teren dawnego podjazdu z rzędowymi nasadzeniami z drugiej połowy XX wieku.

: Hodynie. Dwór, widok od strony ogrodu. Po II wojnie światowej użytkowany jako przychodnia lekarska. Obecnie opuszczony.

: Krukienice. Jedna z zachowanych oficyn dworskich. W czasie II wojny światowej mieściło się w niej więzienie i katownia NKWD.

: Krukienice. Aleja przy głównej drodze do pałacu z drugiej połowy XX wieku.

: Krukienice. Pałac i oficyna boczna, widok od podjazdu.

: Krukienice. Widok fragmentu zdziczałego parku.

: Krukienice. Sad za pałacem, na granicy parku, z drugiej połowy XX wieku.

: Krysowice. Spichlerz z końca XVIII wieku. Jedyna pozostałość dawnego założenia pałacowego poza kaplicą przebudowaną na kościół.

: Lacka Wola. Ruiny spalonego dworu znajdującego się w rękach prywatnych.

: Lacka Wola. Ruiny spalonego dworu znajdującego się w rękach prywatnych.

: Lacka Wola. Pozostałości dworskich ogrodów.

: Lacka Wola. Sad podworski.

: Lipniki. Miejsce po dawnym założeniu dworsko-ogrodowym.

: Mościska. Pozostałości dawnych ogrodów plebańskich.

: Ostrożec. Pomnikowe lipy na wzniesieniu ponad stawem.

: Ostrożec. Pomnikowa lipa.

: Ostrożec. Samotny jesion.

: Ostrożec. Zachowany staw dworski, w tle resztki dawnego parku.

: Pnikut. Budynek dworu, wielokrotnie przebudowywany, obecnie opuszczony.

: Pnikut. Wtórne nasadznia na terenie dawnego ogrodu z drugiej połowy XX wieku. W tle sowiecki budynek szpitala.

: Radenice. Resztki dworskiego sadu. Dwór rozebrany po wojnie usytuowany był powyżej na wzniesieniu.

: Rudniki. Jedna z zachowanych oficyn.

: Rudniki. Zachowane skrzydło pałacu, użytkowane jako szkoła.

: Rudniki. Zachowane skrzydło pałacu, użytkowane jako szkoła.

: Rustweczko. Orzech biały, jedyne drzewo jako ocalało na terenie niezachowanego założenia oraz opuszczonej i niezamieszkanej miejscowości.

: Sądowa Wisznia. Ruiny spalonego pałacu.

: Sądowa Wisznia. Ruiny spalonego pałacu.

: Sądowa Wisznia. Ruiny spalonego pałacu oraz fragment parku.

: Sądowa Wisznia. Ruiny spalonego pałacu na sztucznym wzniesieniu oraz samosiewy z drugiej połowy XX wieku.

: Szeszerowice. Dwór usytuowany na wzniesieniu. Zrujnowany budynek znajduje się w rękach prywatnych i jest sukcesywnie remontowany.

: Szeszerowice. Dwór. Zrujnowany budynek znajduje się w rękach prywatnych i jest sukcesywnie remontowany.

: Tamanowice. Kaplica grobowa Drohojowskich na cmentarzu przy miejscowej cerkwi.

: Tamanowice. Teren dawnego ogrodu użytkowany jako pole orne z zachowaną pomnikową lipą oraz fragmentem alei przy głównej drodze dojazdowej widocznej w oddali.