Pracownia Litografii – litografie 2022

Odkrycie właściwości techniki, opracowanie metod przygotowania i pracy na kamieniu litograficznym przez Aloisa Senefeldera jest, w moim odczuciu drugim, po Gutenbergu odkryciem, które zrewolucjonizowało techniki druku powielanego. Technika litografii bazuje na właściwościach wzajemnego odpychania się wody i tłuszczu na powierzchni płyty łupka wapiennego. W litografii matrycą jest równy, dość gruby blok wapienia. Jest to rodzaj skały osadowej o jednorodnej strukturze, wydobywany w postaci płyt. Łupek daje się łatwo szlifować na mokro a podczas groszkowania na sucho, można uzyskać odpowiednią porowatość do wykorzystania w rysunkach tonowych. Matryce, które były już wcześniej wykorzystane w procesie druku, mogą zostać zeszlifowane przy pomocy drugiego kamienia, kuranta lub kostki pumeksowej i ponownie wykorzystane do wykonania rysunku. Ten cykl można powtarzać dopóki kamień nie pęknie. Odkrycie właściwości kamienia litograficznego było przełomowym momentem i propozycją bardzo wygodnej, taniej techniki drukarskiej. Matrycę litograficzną wykonujemy przez naniesienie rysunku bezpośrednio na kamień przy pomocy tłustych kredek lub malując tuszem litograficznym.

Po wykonaniu rysunku na kamieniu utrwala się go przy pomocy talku i kalafonii, następnie „impregnuje” się powierzchnię roztworem gumy arabskiej i kwasu azotowego. Wynikiem tego powierzchnia nie pokryta rysunkiem staje się hydrofilna, pod miejscami zatłuszczonymi (rysunkiem) wytwarza się oleomanganat wapnia, który z kolei odpycha wodę i absorbuje tłustą farbę. Po wymyciu materiału rysunkowego terpentyną i wzmocnieniu roztworem asfaltu syryjskiego możemy „wywołać” rysunek, nadając czarną farbę drukarską. Etap rysowania na czystej powierzchni kamienia oraz wykonywanie retuszu na farbie wpisuje się w całość procesu twórczego. Etap ten pozwala na dorysowywanie jak i odejmowanie odpowiednich partii rysunku. Sposób nadawania farby przy pomocy ręcznych wałków jest równie istotnym elementem tworzenia jakości odbitki. Najważniejszą cechą pracy litografa jest swoboda i zachowanie gestu pracy artysty. Na odpowiednio przygotowanej powierzchni kamienia można rysować podobnie jak na papierze, co sprawia, że jest to najbardziej spontaniczna z technik graficznych.

Kolejną zaletą kamienia jako podłoża jest brak wpływu na jakość kolorów użytych farb do druku, co umożliwia tworzenie obrazów wielomatrycowych z użyciem czystych barw. Rysunek wykonywany w pozytywie, imitowanie efektów z innych technik, niezbyt skomplikowany sposób drukowania, stabilny druk, wysoki nakład z matrycy, to wszystko sprzyjało rozwojowi i upowszechnieniu techniki litografii. Świat przestaje być szary i nieznany. Barwne ilustracje, kolorowe plansze w książkach przybliżają nam nieznane strony ziemi, te niedostępne i te pełne życia. Litografia była od początku doskonałą propozycją dla malarzy i ilustratorów. Warto wspomnieć, że wynalezienie litografii zbiegło się w czasie z rozwojem romantyzmu a technika ta zbudziła zainteresowanie przedstawicieli tego kierunku. Powstają litografie Eugene’a Delacroix i Theodore’a Gericault i James’a Whistlera. Trudno jest nam wyobrazić sobie sztukę bez litografowanych dzieł realistów i impresjonistów (Maneta, Edgara Degas, Paula Gauguina, Paula Signaca, jak również dekadentów i symbolistów (Odilon Redon, Pierre Bonnard, Edouard Vuillardi, Maurice Denis) i innych. Dzieła ich ilustrują ewolucję grafiki w sferze technik, warsztatu i tematów. Dominuje barwa, która w znacznym stopniu pod koniec wieku zaważyła na sukcesie rynkowym grafiki zarówno artystycznej, jak i reklamowej. O ile byłby uboższy świat bez plakatów Touluse-Lautreca czy Alfonsa Muchy? Także prace monochromatyczne, będące utrwalonym śladem gestu ręki, emanują ogromną siłą w pracach hiszpańskich artystów: Francisco Goi, Pabla Picassa oraz Salvadora Dali.

Historia litografii byłaby uboższa, gdyby nie grupa francuskich artystów zajmujących się komentowaniem aktualnych wydarzeń zachodzących w życiu politycznym i społecznym. Moim ulubionym i niedoścignionym jest Honoré Daumier.

Z początkiem XX wieku pojawia się modyfikacja techniki litografii i jej unowocześnienie przez wynalezienie techniki offsetu. Litografia nie pozwalała na szybszy druk z powodu płaskich płyt kamiennych. Matrycę kamienną zastąpiono płytą cynkową. Matryca była mocowana do cylindra, druk jednak wciąż odbywał się bezpośrednio – z płyty na papier, dopiero wprowadzenie druku pośredniego (z płyty na gumę i z gumy na papier) pozwoliło na łatwe uzyskanie dużego nakładu oraz umożliwiało zadruk na różnych podłożach z wykorzystaniem wstęgi papieru z roli. Pokrycie płyty emulsją światłoczułą i wykorzystanie fotografii oraz użycie rastrów pozwolił na reprodukcję obrazu w kolorze z użyciem tylko czterech kolorów. W efekcie zastosowanie płyt offsetowych na skalę przemysłową pozwoliło technice offsetowej na szybki rozwój, a offset stał się podstawową techniką druku wydawnictw. Wykorzystanie kamienia litograficznego w poligrafii, na zachodzie kończy się przed 1945 rokiem, w Polsce dopiero na przełomie lat 1960-70.

Na wystawie prezentujemy:

– Prasę litograficzną do druku ręcznego

– Zachowane matryce na kamieniach litograficznych

– Plakaty Marka Saka i Romana Żygulskiego

– Przykłady ilustracji litograficznych w wydawnictwach i książkach

– Film pokazujący proces przygotowania kamienia litograficznego, wykonania matrycy i druk litografii z kamienia zrealizowany przez Marka Saka i Jacka Szabelę

– Przykłady tworzenia koloru w litografii (autor – Witold Warzywoda)

– Materiały i narzędzia stosowane w litografii

– Wystawę grafik wykonanych w technice litografii współczesnych artystów związanych z Arboretum w Bolestraszycach (Zbigniew Gorlak, Oksana Bagry, Narcyz Piórecki, Dorota Sak, Marek Sak i Witold Warzywoda)

Dr hab. Witold Warzywoda prof. uczelni, kurator wystawy