Bolestraszycka kolekcja derenia jadalnego

Narcyz Piórecki
Uniwersytet Rzeszowski,
Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach

BOLESTRASZYCKA KOLEKCJA DERENIA JADALNEGO

Dereń jadalny (Cornus mas L.), zwany także właściwym, jest w Polsce gatunkiem od dawna znanym i uprawianym, o atrakcyjnych owocach, które mogą być wykorzystywane do celów spożywczych, a również farmaceutycznych. Jest to jedna z cenniejszych roślin owocowych z rodziny dereniowatych (Cornaceae Bercht. Et J.Presl), występująca w środkowej i południowo‑wschodniej Europie [Seneta 1994] najczęściej w postaci krzewu lub małego, niskopiennego drzewa o szerokiej koronie. Dereń zaliczany jest do roślin wolnorosnących i długowiecznych, gdyż może dożyć nawet do 300 lat [Piórecki 2007]. Zakwita przed pojawieniem się liści, bardzo wcześnie, jako pierwsza roślina sadownicza po leszczynie. Jest rośliną miododajną. Błyszczące owoce, o barwie od głębokiej czerwieni, poprzez ciemnowiśniową do prawie czarnej, są kulistawymi lub elipsoidalnymi pestkowcami o przeciętnej o długości 1,5‒2 cm i masie 1,6‒2,6 g. Jednakże są też i odmiany wielkoowocowe, których masa dochodzi nawet do 9 g [Klimenko 2004]. Udział pestki w masie owocu wynosi od 10 do 30%. Pestka jest wydłużona i zrośnięta z miąższem. Owoce, w zależności od odmiany, warunków klimatycznych i pogodowych oraz miejsca wzrostu/uprawy, dojrzewają i są zbierane od połowy sierpnia do końca października. U niektórych odmian owoce dojrzewają jednocześnie na całym krzewie, a u innych dojrzewanie jest stopniowe i trwa do trzech tygodni [Piórecki 2007]. W uprawie ogrodowej dereń jest obecny od około 400 lat [Piórecki 2007]. W Polsce do II wojny światowej była to dobrze znana roślina, często sadzona przy dworach. Z jej owoców, ale także z pestek, liści i drewna, czerpano wiele korzyści. Owoce spożywano na świeżo i po przetworzeniu, w postaci konfitur, galaretek, wina, nalewek, kompotów, kiszonej [Burgsdorf, 1809; Wodzicki, 1818; Gerald‑Wyżycki, 1845, Seneta 1994, Kucharska, Piórecki, Sokół‑Łętowska, Żarowska, 2010]. Z liści uzyskiwano surogat herbaty, z upalonych pestek – kawę. Dereń był znany ze swoich walorów smakowych, odżywczych, a także leczniczych. W owocach derenia obecne są związki biologicznie czynne, takie jak witamina C, kwasy organiczne, związki pektynowe, kwasy fenolowe, flawonoidy (antocyjany, flawonole), irydoidy (kwas loganowy, kornuzyd) [Piórecki 2007, Piórecki, Zarzycki 2010, Piórecki, Zarzycki, Piórecki 2012, Kucharska 2012]. Obecność tych związków sprawia, że owoce wykazują korzystne działanie w profilaktyce chorób cywilizacyjnych, w szczególności chorób serca i cukrzycy. Podkreśla się także właściwości bakteriobójcze, przeciwzapalne czy przeciwutleniające [Kucharska 2012]. Na Uniwersytecie Medycznym we Wrocławiu prowadzi się badania nad wykorzystaniem liofilizatu z owoców derenia oraz preparatów ze związków wyizolowanych z tych owoców w utrzymaniu i normalizacji prawidłowego stężenia lipidów w osoczu, zwłaszcza trójglicerydów, oraz w zapobiegania rozwojowi i w leczeniu miażdżycy naczyń krwionośnych in vivo [Sozański i wsp. 2012 a, b]. Trzeba jednak zauważyć, że również dawniej, w medycynie ludowej, znano i doceniano korzystne działanie owoców derenia w leczeniu rożnych chorób, np. przy dolegliwościach gorączkowych (grypa, angina, malaria) czy schorzeniach żołądkowo‑jelitowych.
Dereń jadalny w dawnej Polsce sadzono przede wszystkim w parkach pałacowych i dworskich. Do naszych czasów zachowały się XVIII‑wieczne drzewa w Ogrodzie Krasińskich w Warszawie, w parku Lubomirskich w Rzeszowie i parku podworskim w Nikisiałce Małej (woj. kieleckie) oraz XIX‑wieczne – w parkach miejskich w Przemyślu, Krakowie i Lwowie. Stare derenie można także spotkać w Ropczycach, Krakowie a także w parkach dworskich w Zadzimiu (woj. łódzkie), w Zarzeczu, Targowiskach, Prałkowcach (woj. pod-karpackie) Wieruszyce (woj. małopolskie) i w sadach dworskich (Biała Cerkiew, Bolestraszyce, Florianka, Nowy Żmigród, Przemyśl‑Bakończyce, Wyszatyce) czy ogrodach botanicznych (Kraków, Warszawa, Wrocław) i klasztorach (Wizytki, Kraków).
Z założeń przedwojennych zachował się jeszcze zarys sadu dereniowego w Nowym Żmigrodzie. Stare i ciekawe okazy dereni znajdują także w Sandomierzu, Rozborzu, Babicach (woj. podkarpackie). Ciekawe nasadzenia dwudziestowieczne znajdziemy w parkach miejskich Wrocławia, a także w Przemyślu, Łańcucie, Rzeszowie. W ogrodzie dworskim w Pobiednie koło Sanoka rośnie najokazalszy na Podkarpaciu, sześciopniowy dereń jadalny (o obwodach pierśnicowych, 130 cm nad ziemią, odpowiednio – 126 + 55 + 85 + 116 + 104 + 40 cm). Obwód jego pnia przy ziemi wynosi 308 cm, szerokość korony – 12 m, a wysokość – 7 m [Piórecki 2004]. W Zadzimiu, w kompleksie parkowo‑pałacowym z połowy XVIII w., znajduje się unikatowa aleja dereniowa, którą tworzy około czterdzieści pięknych, starych krzewów. Prowadzi ona od budynku dworskiego do późno-renesansowego kościoła parafialnego. Wokół tamtejszego pałacu również rosną liczne derenie oraz drzewa, pomniki przyrody. W Dzikowie (Tarnobrzeg), na terenie posiadłości Tarnowskich, założono w latach 30‑tych XX wieku sad dereniowy, z którego owoców do lat 40‑tych produkowano dereniak [Piórecki 2007]. W latach 70‑tych ubiegłego wieku derenie wycięto i w miejscu sadu pobudowano bloki mieszkalne. Do naszych czasów zachował się jedynie szpaler dereniowy. Dereniówkę produkowano także w Przeworskiej Fabryce Wódek, Likie-rów i Rumu Andrzeja Lubomirskiego. Niestety po II wojnie światowej na trzydzieści lat za-pomniano w Polsce o dereniu. W innych krajach europejskich, na terenie których dereń wy-stępuje naturalnie, jego owoce także nie były popularnym surowcem dla przetwórstwa.
Przed II wojną światową wykorzystywano owoce derenia, które były z reguły małe, z dużą pestką, natomiast obecnie poszukuje się odmian wielkoowocowych, o zróżnicowanym kształcie, z małym udziałem pestki, o atrakcyjnym składzie chemicznym, dojrzewających w rożnych terminach, ale na całym krzewie równocześnie. Takich owoców poszukują zarówno producenci jak też konsumenci. Dlatego pod tym właśnie kątem prowadzi się badania nad selekcją najatrakcyjniejszych odmian derenia. Najwięcej odmian derenia jadalnego zarejestrowano na Ukrainie, w latach 1987‒1999. Były one owocem prac badawczych prof. Svetlany Klimenko z Narodowego Ogrodu Botanicznego Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie [Klimenko 2007]. Pod koniec ubiegłego wieku zarejestrowano również nowe odmiany derenia w Azerbejdżanie (1990 r.), Austrii (1991 r.), Bułgarii (1985 r.), Słowacji (1989 r.) oraz w Gruzji i Czechach.
O nowych formach derenia jadalnego w Polsce i o możliwościach uzyskania drogą se-lekcji szlachetniejszych w wyglądzie i w smaku owoców pisał w 1928 roku Szymon Wierdak [Wierdak 1928]. Jednakże pierwsze kolekcje derenia jadalnego w naszym kraju, zawierające najcenniejsze ekotypy zebrane w południowo‑wschodniej Polsce, założył Jerzy Piórecki w Arboretum w Bolestraszycach koło Przemyśla (ryc.1), na przełomie lat 70‑tych i 80‑tych XX w. [Piórecki 2007]. Materiał wyjściowy zebrano m.in. w Bolestraszycach, Floriance, Prałkowcach, Przemyślu‑Bakończycach, Wyszatycach. Posadzono wtedy na terenie Arboretum, gdzie już rosły dwa krzewy dereniowe z przełomu XIX/XX wieku (ryc. 3), 240 sztuk derenia jadalnego (ryc. 2 i 4). Z tych kolekcji w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. wyselekcjonowano, do tej pory, piętnaście odmian derenia, spośród których pięć zarejestrowano w Polsce w 2008 i 2010 r., wspólnie z Arboretum Leśnym w Sycowie, reprezentowanym przez Stanisława Sęktasa. Kolejne cztery zgłoszono do rejestracji w roku 2008; z tych trzy zostały zarejestrowane na początku roku 2013.
Wyselekcjonowane odmiany różnią się między sobą zarówno terminem dojrzewania i zbioru, jak również właściwościami fizyko‑chemicznymi owoców. Szczegółowe badania składu chemicznego prowadzono na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu w Katedrze Technologii Owoców, Warzyw i Zbóż. Pierwsze analizy wykonano w 2004 r., a wyniki trzyletnich badań zaprezentowano na konferencji w Lenicach [Kucharska, Sokół‑Łętowska, Piórecki 2007]. W latach 2007‒2010 dr Alicja Kucharska wspólnie z Arboretum w Bolestraszycach, realizowała grant finansowany przez MNiSZW, w ramach którego określono właściwości fizykochemiczne i przeciwutleniające owoców derenia i przetworów z nich otrzymanych. Derenie z kolekcji bolestraszyckiej pogrupowano według terminu zbioru owoców i wyróżniono cztery okresy dojrzałości zbiorczej. Pierwsze zbiory zaczynają się już w połowie sierpnia (‘Dublany’, ‘Juliusz’ – odmiany wczesne), następnie na przełomie sierpnia i września (‘Raciborski’, ‘Szafer’ – odmiany średnio-wczesne), we wrześniu (‘Bolestraszycki’, Kresowiak’, ‘Paczoski’, ‘Słowianin’– odmiany średnio-późne) oraz na przełomie września i października (‘Florianka’, ‘Podolski’ – odmiany późne). Średnio czas zbioru owoców wynosi do 20 dni. Owoce derenia jadalnego są najczęściej owalne, kuliste, gruszkowe lub butelkowe. Wśród odmian z kolekcji bolestraszyckiej przeważają owoce gruszkowe (‘Bolestraszycki’, ‘Dublany’, ‘Kresowiak’, ‘Paczoski’, ‘Szafer’). Owoce odmiany ‘Juliusz’ są kuliste, odmiany ‘Florianka’ i ‘Podolski’ – owalne, a odmiany ‘Słowianin’ – butelkowo‑gruszkowe. Najwięk-szymi owocami charakteryzują się odmiany ‘Bolestraszycki’, ‘Dublany’, ‘Florianka’ i ‘Szafer’, a najmniejszymi – odmiana ‘Juliusz’. Długość owoców wynosi od 16,8 mm (odmiana ‘Juliusz’) do 26,8 mm (odmiana ‘Słowianin’), a średnica – od 13,6 mm (odmiana ‘Paczoski’) do 16,0 (odmiana ‘Florianka’). Procentowy udział pestki w masie owocu wynosi od 11% (‘Dublany’) do 15% (‘Kresowiak’). Jak wynika z danych zamieszczonych w końcowym ra-porcie z trzyletniego grantu MNiSZW, owoce derenia bolestraszyckich odmian zawierają dużo cukrów – od 10% (‘Podolski’) do 16% (‘Bolestraszycki’) oraz witaminy C – od 31% (odmiana ‘Florianka’) do 58% (‘Szafer’) [Kucharska, Sokół‑Łętowska, Szumny, Figiel, Piórecki 2010]. Kwasowość ogólna owoców wynosi od 2,4% (‘Dublany’) do 3,0% (‘Szafer’). Barwa owoców wyselekcjonowanych odmian, w zależności od ilości i jakości barwników antocyjanowych oraz nasłonecznienia, waha się od czerwono-różowej (‘Juliusz’), poprzez czerwoną (‘Paczoski’, ‘Słowianin’), wiśniową (‘Kresowiak’, ‘Podolski’), do ciemnowiśniowej (‘Bolestraszycki’, ‘Raciborski’, ‘Szafer’). Pestki, będące masą odpadową podczas produkcji, mogą stanowić surowiec wtórny, na przykład do pozyskania oleju bogatego w nienasycone kwasy tłuszczowe [Brindza i wsp. 2007; Kucharska i wsp. 2009], jako że frakcji tłuszczowej w pestkach jest do 5%.
Wyselekcjonowane w Bolestraszycach odmiany derenia to pierwsze, zarejestrowane lub zgłoszone do rejestracji w Polsce, odmiany tej rośliny. Charakteryzują się zimoodpornością i mogą być uprawiane na terenie prawie całej Polski. Są to rośliny o niewielkich wymaganiach uprawowych. Rosną i owocują na glebach średnio żyznych (lessowych, piaszczysto‑ gliniastych), zasobnych w wapń. Zdecydowanie gorzej rosną na glebach kwaśnych, wymagają wtedy nawożenia organicznego, wapnowania.
Nazwy odmian pochodzą albo od miejscowości, w których na przykład znaleziono siewki, opisane później jako nowe kultywary, albo od nazwisk botaników. Spośród odmian bolestraszyckich można z reguły wybrać i dopasować do własnych potrzeb odpowiednią odmianę, która będzie dobrze rozwijać się i owocować w lokalnych warunkach, na przykład w chłodniejszych, północnych częściach Polski dobrze rosną odmiany ‘Juliusz’, ‘Dublany’, ‘Szafer’. Poniżej przedstawiono charakterystykę odmian derenia jadalnego z kolekcji bolestra-szyckiej. Skład chemiczny owoców podano na podstawie wyników otrzymanych przez Kucharską i wsp. [Kucharska, Sokół‑Łętowska, Szumny, Figiel, Piórecki 2010, Kucharska, Sokół‑Łętowska, Piórecki 2011].

1. Cornus mas ‘Bolestraszycki’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w. w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca. Nazwa odmiany pochodzi od na-zwy miejscowości Bolestraszyce. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 3,3 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 41% witaminy C, 16% cukrów i 2,8% kwasów.
2. Cornus mas ‘Dublany’– siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w. w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca. Nazwa odmiany pochodzi od nazwy ukraińskiego miasta Dublany, położonego 8 km na płn.-wsch. od Lwowa. W 1853 r. powstała w Dublanach Szkoła Rolnicza, przekształcona później w Akademię Rolniczą, która w 1919 r. dała początek Wydziałowi Rolniczo‑Lasowemu Politechniki Lwowskiej. Jest to odmiana wczesna, szczególnie polecana w Polsce, dojrzewająca na przełomie sierpnia i września. Owoce są duże (śr. masa 3,3 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy czerwono-wiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 34% witaminy C, 14% cukrów i 2,4% kwasów.
3. Cornus mas ‘Florianka’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w. w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca. Jest to odmiana późna, dojrzewająca w drugiej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 3,4 g, śr. długość 20 mm), kształtu owalnego, barwy czerwonej do głęboko czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wy-nosi 11%. Owoce zawierają 31% witaminy C, 10% cukrów i 2,8% kwasów.
4. Cornus mas ‘Juliusz’ – siewki z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w posiadłości Drużbackich w Prałkowcach. Nazwa na cześć Juliusza Słowackiego (1809‒1849). Jest to od-miana wczesna, dojrzewająca od połowy sierpnia. Owoce są małe (śr. masa 2,7 g, śr. długość 18 mm), kształtu okrągłego (kulistego), barwy czerwono-różowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 13%. Owoce zawierają 45% witaminy C, 11% cukrów i 3,0% kwasów. Odmiana polecana dla Polski, doskonała do kiszenia.
5. Cornus mas ‘Kotula’ – siewka nieznanego pochodzenia, z któregoś ze starych parków dworskich. Nazwa odmiany dla uczczenia Władysława Kotuli (1849‒1898), wykładowcy, botanika, badacza flory okolic Przemyśla i Lwowa oraz flory górskiej Tatr i Tyrolu; Kotula prowadził także badania nad mięczakami i owadami, zgromadził liczne zbiory entomologiczne. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 2,7 g, śr. długość 23 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnoczerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 16,5%. Owoce zawierają 26% witaminy C, 12% cukrowa i 2,2% kwasów.
6. Cornus mas ‘Kresowiak’– siewka nieznanego pochodzenia, uzyskana z krzewów ze starych parków dworskich. Nazwa odmiany pochodzi od określenia grup etnograficznych ludności polskiej o charakterze pogranicznym, z terenów wschodnich. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 2,8 g, śr. długość 22 mm), kształtu gruszkowego, barwy wiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 15%. Owoce zawierają 35% witaminy C, 15% cukrowa i 2,5% kwasów.
7. Cornus mas ‘Paczoski’– siewka nieznanego pochodzenia, uzyskana z krzewów ze starych parków dworskich. Nazwa odmiany ku czci Józefa Paczoskiego (1864‒1942), botanika, badacza flory Puszczy Białowieskiej, twórcy fitosocjologii, profesora Uniwersytetu Poznańskiego, członka Polskiej Akademii Umiejętności. Jego nazwiskiem obdarzono szereg gatunków roślin. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są wydłużone (śr. masa 3,0 g, śr. długość 26 mm), kształtu gruszkowego, barwy czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 42% witaminy C, 13% cukrów i 2,7% kwasów. Jest to odmiana deserowa.
8. Cornus mas ‘Podolski’ – krzew posadzony na początku XX w. w parku dworskim w Bolestraszycach. Z Podola pochodzili ostatni właściciele Bolestraszyc, Zajączkowscy. Jest to od-miana późna, dojrzewająca w drugiej połowie września, Owoce są duże (śr. masa 3,1 g, śr. długość 20 mm) kształtu owalnego, barwy czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 38% witaminy C, 10% cukrów i 2,8% kwasów. Odmiana sprawdzona szczególnie w Polsce południowo‑wschodniej, gdzie po 100 latach daje około 100 kg owoców.
9. Cornus mas ‘Raciborski’ – siewka nieznanego pochodzenia, z krzewów ze starych parków dworskich. Nazwa odmiany ku czci Mariana Raciborskiego (1863‒1917), polskiego botanika, jednego z pierwszych w Polsce paleobotaników, pioniera ruchu ochrony przyrody w Polsce, wykładowcy (m.in. Akademii Rolniczej w Dublanach i Uniwersytetu Jagiellońskiego), dyrektora Ogrodu Botanicznego w Krakowie. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są wydłużone (śr. masa 3,0 g, śr. Długość 23 mm), kształtu owalnego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 35% witaminy C, 14% cukrów i 3,0% kwasów. W owocach tych po raz pierwszy zidentyfikowano kwas loganowy, którego jest w odmianie ‘Raciborski’ najwięcej. Odmiana polecana do barwienia nalewek, konfitur i innych produktów.
10. Cornus mas ‘Słowianin’ – siewka nieznanego pochodzenia, z terenu współczesnej Ukrainy. Nazwa odmiany pochodzi od nazwy grupy ludności posługującej się językami słowiańskimi o wspólnych źródłach kulturowych, pochodzeniu, podobnych zwyczajach, obrzędach i wierzeniach. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 3,0 g, śr. długość 28 mm), kształtu butelkowego, barwy czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 13%. Owoce zawierają 32% witaminy C, 14% cukrów i 2,7% kwasów. Jest to odmiana deserowa.
11. Cornus mas ‘Szafer’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w. w dawnej posiadłości Zamoyskich we Floriance koło Zwierzyńca. Nazwa odmiany ku czci Władysława Szafera (1886‒1970), profesora UJ, dyrektora krakowskiego Ogrodu Botanicznego i Instytutu Botaniki UJ. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są duże (śr. masa 3,0 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 58% witaminy C, 16% cukrów i 2,4% kwasów. Odmiana uniwersalna, gdyż ze względu na skład chemiczny, zawartość czerwonych barwników antocyjanowych, porę dojrzewania i sposoby wykorzystania, udaje się i jest przydatna w całej Polsce.
Oprócz odmian wielkoowocowych w Arboretum w Bolestraszycach wyselekcjonowano także formy ozdobne derenia, wyróżniające się pokrojem (kolumnowe, zwisłe) czy kolorem liści – odmiana pstra.
Wyselekcjonowane odmiany derenia jadalnego z kolekcji bolestraszyckiej są pierwszymi polskimi odmianami tego gatunku. Spośród nich można wybrać i dopasować do własnych potrzeb odpowiednią odmianę. W Arboretum w Bolestraszycach zakłada się nowe kolekcje dereni i prowadzi się w dalszym ciągu selekcję kolejnych odmian derenia jadalnego. W pierwszych latach XXI wieku zgromadzono na 30 arach (stan z 2010 r.) kolekcję znanych europejskich odmian oraz powiększono kolekcję rożnych ekotypów z terenu Polski, Podkarpacia, Europy Środkowej i Wschodniej na kolejnych 40 arach. W filii Arboretum, w Cisowej, dereń zajmuje łącznie 3,2 ha (2200 krzewów), ale planujemy rozszerzyć te plantacje o dalsze powierzchnie. W latach 2002‒2003, we współpracy z Arboretum Leśnym w Sycowie, siewki z nasion krzewów rosnących w Arboretum w Bolestraszycach posadzono w kolekcji zachowawczej banku ganku Arboretum Leśnego w Sycowie, gdzie założono ponad 10‑hektarowy sad dereniowy. Można się spodziewać dalszych ciekawych nowych odmian z kolekcji bolestraszyckiej i sycowskiej, które będą mogły być rejestrowane, jako kolejne polskie odmiany derenia jadalnego.

Ryc. 1. Arboretum Bolestraszyce. 2011. Kolekcja pomologiczna w okresie kwitnienia.
Ryc. 2. Arboretum Bolestraszyce. 2012. Kolekcja pomologiczna w okresie owocowania.
Ryc. 3. Arboretum Bolestraszyce. 2011.Ponad stuletni dereń jadalny wielopniowy.
Ryc. 4. Arboretum Bolestraszyce. 2011.Dereń jadalny, jednopniowy z przełomu XIX i XX w.

LITERATURA
1. BRINDZA P., BRINDZA J., TOTH D., KLIMENKO O., GRIGORIEVA O. 2007. Slovakian cornelian cherry (Cornus mas L): Potential for cultivation. Acta Hort. (ISHS) 760: 433‒437.
2. BURGSDORF F.A.L. 1809. (F.J.N. KOBIERZYCKI tłum. i oprac.) Umiejętność lasowa czyli rękoksiąg dla właścicieli lasów i ich leśniczych pod tytułem powszechna teoretyczno praktyczna wszystkich lasowych umiejętność nauka. Przemyśl. Drukiem J. Gołęmbiowskiego.
3. GERALD‑WYŻYCKI J. 1845. Zielnik ekonomiczno‑techniczny, czyli opisanie drzew, krzewów i roślin dziko rosnących w kraju, jako też przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w ekonomice, rękodziełach, fabrykach i medycynie domowej, z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych, oraz mogących służyć ku ozdobie ogrodów i mieszkań wiejskich. Wilno. Drukiem J. Zawadzkiego.
4. KLIMENKO S.V. 2004. The Cornelian Cherry (Cornus mas L.): Collection, Preservation, and Utilization of Genetic Resources, J. Fruit Ornam. Plant Res. 12: 93‒98.
5. KLIMENKO S.V. 2007. Dereń. Odmiany na Ukrainie. Połtawa, Wierstka.
6. KUCHARSKA A.Z. 2012. Związki aktywne owoców derenia jadalnego (Cornus mas L.). Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego Wrocław.
7. KUCHARSKA A.Z., SZUMNY A., SOKÓŁ‑ŁĘTOWSKA A., ZAJĄC K. 2009. Fatty acid compositions of seed oils of cornelian cherry (Cornus mas L.). Acta Bioch. Pol. 56 (Suppl. 2): 21‒22.
8. KUCHARSKA A.Z., PIÓRECKI N., SOKÓŁ‑ŁĘTOWSKA A., ŻAROWSKA B. 2011. Charakterystyka składu chemicznego i właściwości przeciwutleniających kiszonych owoców derenia właściwego. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych. 566, 125‒133.
9. KUCHARSKA A.Z., SOKÓŁ‑ŁĘTOWSKA A., PIÓRECKI N. 2011. Morfologiczna, fizykochemiczna i przeciwutleniająca charakterystyka owoców polskich odmian derenia właściwego (Cornus mas L.). Żywność, Nauka, Technologia, Jakość, 3(76), 78‒89.
10. KUCHARSKA A.Z., SOKÓŁ‑ŁĘTOWSKA A., NAWIRSKA‑OLSZAŃSKA A., SZUMNY A., FIGIEL A., PIÓRECKI N. 2010. Sprawozdanie merytoryczne z realizacji projektu badawczego nr N N312 2864 33 pt. „Określenie składu chemicznego, właściwości przeciwrodnikowych i możliwości przetwarzania owoców derenia właściwego (Cornus mas L.)”.
11. KUCHARSKA A.Z., SOKÓŁ‑ŁĘTOWSKA A., PIÓRECKI N. 2007. Differentiation of chemical composition of fruits from Cornus mas L. Materiały Międzynarodowej Konferencji Naukowej “Quality of Horticultural Production”, 30‒31.05.2007, Lednice, Czechy; 285‒294.
12. PIÓRECKI N. 2004. Dereń jadalny Cornus mas L. w Arboretum Bolestraszyce oraz woj. podkarpackim. (red.) E. Jendrzejczak. Materiały 53 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego „Przyroda Polski w Europejskim Dziedzictwie Dobr Natury”. Toruń, 6‒11.09.2004
13. PIÓRECKI N. 2007. Dereń jadalny (Cornus mas L.) – właściwości i możliwości. Szkółkarstwo 3: 86‒88.
14. PIÓRECKI J., ZARZYCKI K., 2010. Arboretum Bolestraszyce Przewodnik. Arboretum Bolestraszyce, Bolestraszyce.
15. PIÓRECKI J., ZARZYCKI K., PIÓRECKI N. 2012. Arboretum Bolestraszyce. Botanical Garden. Arboretum Bolestraszyce, Bolestraszyce.
16. SENETA W. 1994. Drzewa i krzewy liściaste, 2. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.
17. SOZAŃSKI T., KUCHARSKA A.Z., PIÓRECKI N., SZUMNY A.J., SZELĄG A., TROCHA M., MERWID‑LĄD A., DZIEWISZEK W., DZIMIRA S., WOŹNIAK A., MAGDALAN J., SZUMNY D. 2012a. Zastosowanie preparatu z odmiany uprawnej derenia właściwego Cornus mas L. wyselekcjonowanej w Europie do utrzymania fizjologicznego stężenia oraz obniżania poziomu lipidów, zwłaszcza trójglicerydów. Zgłoszenie patentowe nr P.400211.
18. SOZAŃSKI T., KUCHARSKA A.Z., PIÓRECKI N., SZUMNY A.J., SZELĄG A., TROCHA M., MERWID‑LĄD A., DZIEWISZEK W., DZIMIRA S., WOŹNIAK A., MAGDALAN J., SZUMNY D. 2012b. European cultivars of cornelian cherry (Cornus mas L.) for prevention and treatment of atherosclerosis – novel plant product decreasing serum triglycerides. 61 Brussels Innova 15‒17.11.2012. Brussels Expo (Heysel), s. 45‒46.
19. WIERDAK SZ. 1928. O nowych formach derenia (Cornus mas L.) w Polsce. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego 2: 13.
20. WODZICKI S. 1818. Rocznik Towarzystwa Naukowego z Uniwersytetem Krakowskim połączonego. Kraków, Drukarnia Akademia.