Dereń w Bolestraszycach – Arboretum i Zakład Fizjografii w Bolestraszycach

Polskie odmiany derenia jadalnego wyhodowane w Arboretum Bolestraszyce.

Pierwsze kolekcje derenia jadalnego w Polsce, zawierające najcenniejsze formy zebrane w południowo-wschodniej Polsce, założył Jerzy Piórecki w Arboretum w Bolestraszycach koło Przemyśla, na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX w. Spośród tych roślin Narcyz Piórecki wyselekcjonował do tej pory piętnaście odmian derenia, z których pięć zarejestrowano w 2008 i 2010 r., wspólnie z Arboretum Leśnym w Sycowie reprezentowanym przez Stanisława Sęktasa; trzy z czterech kolejnych, zgłoszonych do rejestracji w roku 2008, zarejestrowano na początku roku 2013. Następne odmiany gotowe są już do zgłoszenia. Wyselekcjonowane odmiany różnią się między sobą zarówno terminem dojrzewania i zbioru, jak również właściwościami fizykochemicznymi owoców. Dojrzewanie i zbiór owoców trwa od połowy sierpnia (odmiany wczesne) do połowy października (odmiany późne). Średnia długość okresu zbioru owoców wynosi do 20 dni. Owoce derenia jadalnego są najczęściej owalne, kuliste, gruszkowe lub butelkowe. Wśród odmian z kolekcji bolestraszyckiej przeważają owoce gruszkowe (‘Bolestraszycki’, ‘Dublany’, ‘Paczoski’, ‘Szafer’). Owoce odmiany ‘Juliusz’ są kuliste, odmiany ‘Florianka’ i ‘Podolski’ – owalne, a odmiany ‘Słowianin’ – butelkowo-gruszkowe. Największymi owocami charakteryzują się odmiany ‘Bolestraszycki’, ‘Dublany’, ‘Florianka’ i ‘Szafer’, a najmniejszymi – odmiana ‘Juliusz’. Procentowy udział pestki w masie owocu wynosi od 11% (‘Dublany’) do 14% (‘Paczoski’). Barwa owoców wyselekcjonowanych odmian, w zależności od ilości i jakości barwników antocyjanowych oraz nasłonecznienia, zmienia się od czerwono-różowej (‘Juliusz’), poprzez czerwoną (‘Paczoski’, ‘Słowianin’), wiśniową (‘Podolski’), do ciemnowiśniowej (‘Bolestraszycki’, ‘Szafer’). Owoce derenia są bogatym źródłem związków biologicznie aktywnych. Zawierają witaminę C oraz związki polifenolowe (flawonoidy) o właściwościach przeciwutleniających i rzadko występujące w innych popularnych owocach – związki irydoidowe (np. kwas loganowy) o właściwościach przeciwzapalnych. To zawartość związków irydoidowych sprawia, że wśród polskich owoców dereń jest wyjątkowy. Wyselekcjonowane w Bolestraszycach odmiany derenia to pierwsze, zarejestrowane lub zgłoszone do rejestracji w Polsce, odmiany tej rośliny. Charakteryzują się odpornością na mróz i mogą być uprawiane na terenie prawie całej Polski (poza północno-wschodnią częścią kraju). Są to rośliny o niewielkich wymaganiach uprawowych. Rosną i owocują na glebach średnio żyznych (lessowych, piaszczysto-gliniastych), zasobnych w wapń. Zdecydowanie gorzej rosną na glebach kwaśnych, wymagają wtedy nawożenia organicznego, wapnowania.

Cornus mas ‘Szafer’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca. Nazwa odmiany na cześć polskiego botanika Władysława Szafera (1886–1970), profesora UJ, dyrektora krakowskiego Ogrodu Botanicznego i Instytutu Botaniki UJ. Krzew o wyprostowanych gałęziach. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca równocześnie w pierwszej połowie września*. Owoce są duże (śr. masa 3,0 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 16% cukrów i 2,4% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 58 mg witaminy C, 160 mg flawonoidów i 195 mg irydoidów. Odmiana uniwersalna, a ze względu na skład chemiczny, zawartość czerwonych barwników antocyjanowych, porę dojrzewania i możliwości wykorzystania, najbardziej polecana dla naszych warunków, w całym kraju**. Owoce są smaczne, nadaje się na nalewki, soki, dżemy, przeciery a także do barwienia przetworów owocowych. Odmiana szczególnie polecana do uprawy.

Cornus mas ‘Bolestraszycki’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca, na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Krzew o wzniesionych gałęziach. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewa równomiernie w pierwszej połowie września*. Owoce są duże (śr. masa 3,3 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14 %. Owoce zawierają 16% cukrów i 2,8% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 41 mg witaminy C, 110 mg flawonoidów i 255 mg irydoidów. Owoce nadają się do bezpośredniej konsumpcji, na nalewki, konfitury, kompoty oraz do barwienia i zakwaszania przetworów owocowych o słabej, niestabilnej barwie i mdłym, mało kwaśnym smaku.

Cornus mas ‘Dublany’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca. Nazwa odmiany pochodzi od nazwy ukraińskiego miasta Dublany, położonego 8 km na północny wschód od Lwowa. W 1853 r. powstała w Dublanach Szkoła Rolnicza, przekształcona później w Akademię Rolniczą. W 1919 r. wcielono ją do Politechniki Lwowskiej jako Wydział Rolniczo-Lasowy. Krzew szeroki. Jest to odmiana wczesna, szczególnie polecana dla Polski**, owoce dojrzewają równomiernie na przełomie sierpnia i września*. Owoce są duże (śr. masa 3,3 g, śr. długość 25 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnoczerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 14% cukrów i 2,4% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 34 mg witaminy C, 76 mg flawonoidów i 220 mg irydoidów. Owoce smaczne w stanie surowym, nadają się na nalewki i inne przetwory.

Cornus mas ‘Florianka’ – siewka uzyskana z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w dawnej posiadłości Zamojskich we Floriance koło Zwierzyńca, na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Krzew szeroki, silnie rosnący. Jest to odmiana późna, polecana w szczególności dla południowej Polski, dojrzewająca w drugiej połowie września*. Owoce są duże (śr. masa 3,4 g, śr. długość 20 mm), kształtu owalnego, barwy czerwonej do głęboko czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 11%. Owoce zawierają 10% cukrów i 2,8% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 31 mg witaminy C, 64 mg flawonoidów i 120 mg irydoidów. Owoce dojrzewają nierównomiernie, nadają się do kiszenia i zakwaszania przetworów owocowych, na nalewki i inne przetwory.

Cornus mas ‘Juliusz’ – siewki z krzewu posadzonego w XIX w., rosnącego w posiadłości Drużbackich w Prałkowcach. Nazwa odmiany na cześć Juliusza Słowackiego (1809–1849). Krzew jest szeroki, silnie rosnący. Jest to odmiana wczesna, dojrzewająca równocześnie w drugiej połowie sierpnia*, polecana dla Polski**. Owoce są małe (śr. masa 2,7 g, śr. długość 18 mm), kształtu kulistego, barwy czerwono-różowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 13%. Owoce zawierają 11% cukrów i 3,0% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 45 mg witaminy C, 50 mg flawonoidów i 146 mg irydoidów. Odmiana doskonała do kiszenia, ze względu na termin zbioru owoców i proporcje miąższu do pestki u owoców zielonych. Owoce są smaczne w stanie surowym, a także po przetworzeniu na kompoty; nadają się do zakwaszania przetworów owocowych.

Cornus mas ‘Kresowiak’ – siewka uzyskana z krzewów odnalezionych w starych parkach dworskich. Nazwa odmiany pochodzi od określenia grup etnicznych ludności polskiej o charakterze pogranicznym z rubieży wschodnich. Krzew szeroki. Jest to odmiana średnia, dojrzewająca w pierwszej połowie września*. Owoce są duże (śr. masa 2,8 g, śr. długość 22 mm), kształtu gruszkowego, barwy wiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 15%. Owoce zawierają 15% cukrów i 2,5% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 35 mg witaminy C, 84 mg flawonoidów i 250 mg irydoidów. Owoce nadają się na dżemy i inne przetwory.

Cornus mas ‘Kotula’ – siewka uzyskana z krzewów odnalezionych w starych parkach dworskich. Nazwa odmiany pochodzi od Władysława Kotuli (1849–1898), wykładowcy, botanika, badacza flory okolic Przemyśla i Lwowa rosnącej w drugiej połowie XIX w. oraz flory górskiej Tatr i Tyrolu. Prowadził on także badania nad mięczakami i owadami, zgromadził liczne zbiory entomologiczne. Krzew szeroki. Jest to odmiana średniowczesna, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owo-ce są duże (śr. masa 2,7 g, śr. długość 23 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnoczerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi około 14%. Owoce zawierają 12% cukrów i 2,2% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 26 mg witaminy C, 108 mg flawonoidów i 346 mg irydoidów. Owoce nadają się w szczególności na dżemy i konfitury.

Cornus mas ‘Paczoski’ – siewka uzyskana z krzewów ze starych parków dworskich. Nazwa odmiany na cześć Józefa Paczoskiego (1864–1942), botanika, badacza flory Puszczy Białowieskiej, twórcy podstaw fitosocjologii, profesora Uniwersytetu Poznańskiego, członka Polskiej Akademii Umiejętności. Jego nazwiskiem obdarzono szereg gatunków roślinnych. Krzew szeroki. Jest to odmiana średnia, dojrzewająca nierównomiernie w pierwszej połowie września*. Owoce są wydłużone (śr. masa 3,0 g, śr. długość 26 mm), kształtu butelkowego, barwy czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 13% cukrów i 2,7% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 42 mg witaminy C, 82 mg flawonoidów i 230 mg irydoidów. Jest to odmiana deserowa o smacznych owocach nadających się do bezpośredniego spożycia, ale także na nalewki, kompoty i inne przetwory.

Cornus mas ‘Podolski’ – krzew posadzony na początku XX w. w parku dworskim w Bolestraszycach. Nazwa odmiany pochodzi od nazwy krainy historycznej i geograficznej (Podola). Z Podola pochodzili ostatni właściciele Bolestraszyc – Zajączkowscy. Krzew szeroki. Jest to odmiana późna, dojrzewająca nierównomiernie w drugiej połowie września, czasami aż do drugiej połowy października*. Owoce są duże (śr. masa 3,1 g, śr. długość 20 mm), kształtu owalnego, barwy czerwono-wiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 10% cukrów i 2,8% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 38 mg witaminy C, 84 mg flawonoidów i 227 mg irydoidów. Odmiana najbardziej sprawdzona dla Polski południowo-wschodniej, gdzie stuletnie krzewy dają około 100 kg owoców. Owoce nadają się w szczególności na nalewki, soki i do zakwaszania przetworów owocowych.

Cornus mas ‘Raciborski’ – siewka uzyskana z krzewów zebranych w starych parkach dworskich. Nazwa odmiany pochodzi od Mariana Raciborskiego (1863–1917), polskiego botanika, jednego z pierwszych w Polsce paleobotaników, pioniera ruchu ochrony przyrody w Polsce, wykładowcy (m.in. Akademii Rolniczej w Dublanach, UJ), dyrektora Ogrodu Botanicznego w Krakowie. Krzew szeroki, kwitnie i dojrzewa równomiernie, owoce opadają szybko. Jest to odmiana średnia, dojrzewająca w pierwszej połowie września. Owoce są wydłużone (śr. masa 3,0 g, śr. długość 23 mm), kształtu owalnego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 12%. Owoce zawierają 14% cukrów i 3,0% kwasów. W 100 g owoców znajduje się średnio 35 mg witaminy C, 122 mg flawonoidów i 390 mg irydoidów. W owocach tej odmiany po raz pierwszy zidentyfikowano biologicznie aktywny irydoid, czyli kwas loganowy, którego, w porównaniu z innymi odmianami, jest w nich najwięcej. Odmiana polecana do barwienia nalewek, win i innych produktów. Nadaje się na nalewki, kompoty i inne przetwory, a także do bezpośredniego spożycia i do barwienia przetworów owocowych – nalewek.

Cornus mas ‘Swietłana’ – siewka pochodzenia ukraińskiego uzyskana z krzewów rosnących na Ukrainie. Nazwa odmiany nawiązuje do imienia prof. Svetlany Klymenko, ukraińskiego botanika, hodowcy ukraińskich odmian derenia jadalnego w Ogrodzie Botanicznym im. M. Gryshka Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie, ściśle współpracującej z hodowcami i naukowcami z Polski zajmu-jącymi się gatunkiem Cornus. Krzew szeroki, kwitnie i dojrzewa równomiernie, owoce opadają szybko. Jest to odmiana średnia, dojrzewająca w połowie września. Owoce są duże (śr. masa 3,5 g, śr. długość 24 mm), kształtu gruszkowego, barwy ciemnowiśniowej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 14%. Owoce zawierają 14% cukrów i 2,5% kwasów. W 100 g owoców znajduje się około 20 mg witaminy C, 224 mg flawonoidów i 280 mg irydoidów. Owoce kwaskowato-słodkie nadają się do bezpośredniego spożycia a także na nalewki, kompoty i inne przetwory.

Cornus mas ‘Słowianin’ – siewki otrzymane z nasion krzewów rosnących na Ukrainie. Krzew szeroki. Jest to odmiana średnia, dojrzewająca nierównomiernie w pierwszej połowie września*. Owoce są duże (śr. masa 3,0 g, śr. długość 28 mm), kształtu butelkowo-gruszkowego, barwy czerwonej. Średni udział pestki w masie owocu wynosi 13%. Owoce zawierają 14% cukrów, 2,7% kwasów i ok. 2% związków pektynowych wykazujących korzystnie działanie na perystaltykę jelit. W 100 g owoców znajduje się średnio 32 mg witaminy C, 74 mg flawonoidów i 210 mg irydoidów. Jest to odmiana deserowa, smaczna do bezpośredniego spożycia. Nadaje się także do przetwarzania, w szczególności na przeciery i soki naturalnie mętne, ze względu na wyjątkowo wysoką zawartość związków pektynowych.