Rys historyczny

Plan Arboretum

Rys historyczny założenia zamkowo-ogrodowego w Bolestraszycach.

Początki osadnictwa na terenie obecnego założenia zamkowo-ogrodowego w Bolestraszycach nie są dokładnie znane. Gród – strażnica istniał już od szeregu stuleci. Przed 1440 r. Bolestraszyce stanowiły własność Steczki. Drogą małżeństwa weszły w dom Świętopełka z Zawady, herbu Lis. W rodzinie Świętopełków, którzy przyjęli nazwisko Bolestraszyccy, majątek pozostaje aż do 1652 r. Przypuszczalnie Stefan Świętopełk około połowy XV w. wzniósł na wzgórzu drewniane fortalicium otoczone obwałowaniami i fosą, wykorzystując naturalne usytuowanie terenu. W XVI stuleciu, najpóźniej na przełomie XVI/XVII w., zastąpiono je murowanym dworem obronnym fortalicjum alias okopum. Nie wiadomo też kiedy pojawiła się nazwa – Zamek. W latach 1600-1639 połowa majątku należała do Samuela Bolestraszyckiego, który zapisał się w historii jako tłumacz i wydawca książki antypapieskiej i antyreligijnej „Heraklit albo o próżności świata”.

Do 1639 r. odnosi się pierwszy przekaz źródłowy o Bolestraszycach i dotyczy zajazdu na dwór. Majątek w roku 1652 przeszedł do rodziny Drohojowskich i w jej rękach pozostawał aż do początku XIX w. Potem należał do Morskich i Ostrowskich. Przypuszczalnie w XVIII w. Drohojowscy wybudowali parterową oficynę, która po rozebraniu zamku w pierwszej połowie XIX w. przejęła funkcję dworu. W 1846 r. zamieszkał w Bolestraszycach znakomity malarz Piotr Michałowski, żonaty z Julią z Ostrowskich. Zasłynął on jako świetny gospodarz klucza bolestraszyckiego. Rówieśnik Mickiewicza, Chopina, Słowackiego i Krasińskiego odniósł wyraźne sukcesy już w młodym wieku przy zarządzaniu przemysłem metalurgicznym w Komisji Przychodów i Skarbu w Królestwie Kongresowym, następnie jako szef uzbrojenia armii polskiej w Powstaniu Listopadowym. Nie stronił także od pracy organicznej na roli i tu także odniósł znaczące sukcesy. Na niwie twórczości artystycznej pozostał na zawsze najwybitniejszym, nie tylko polskim, ale także europejskim wyrazicielem malarstwa rodzajowego, a przede wszystkim batalistycznego. Symbolem zaś jego twórczości pozostał, jakże bliski każdemu Polakowi motyw konia. Najbardziej znany z Bolestraszyc jest portret Seńki. W okresie pobytu w Bolestraszycach nastąpiło ożywienie kontaktów towarzyskich Piotra Michałowskiego i rodziny z najciekawszymi intelektualnie właścicielami okolicznych dworów. Przy okazji częstych pobytów w pobliskiej Medyce, odwiedzał Piotra Michałowskiego senior rodu Kossaków. Po śmierci Piotra Michałowskiego Bolestraszyce pozostają w rękach rodziny: żony, syna i córki, która wyszła za mąż za Adama Łempickiego. Pod koniec XIX w. Stanisław Michałowski zaadaptował jedną komnatę fortalicjum na kaplicę rzymskokatolicką zwaną też kościołem lub kościółkiem. Do północnej elewacji kościółka dostawiono w okresie międzywojennym wieżyczkę. W 1910 r., przenosząc się z Podola, klucz bolestraszycki nabyła rodzina Zajączkowskich. W ich rękach majątek pozostał do 1944 r. Opis Bolestraszyc znalazł się też w monumentalnym dziele Romana Aftanazego (1996) „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej”. Znamiennym rysem jest ustabilizowanie się współczesnych granic założenia ogrodowego, zapewne już na przełomie XVII/XVIII stulecia. Po reformie rolnej dwór użytkowany był jako szkoła podstawowa, a budynki gospodarcze jako gminny ośrodek maszynowy. Niektóre pomieszczenia zabytkowe wykorzystywano dla celów mieszkalnych i gospodarczych. W 1975 r. opuszczoną resztówkę wraz ze zniszczonymi budynkami władze powiatowe w Przemyślu przekazały Zakładowi Fizjografii i Arboretum Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu. Dzięki staraniom i wytężonej pracy pracowników Zakładu Fizjografii i Arboretum, a przede wszystkim w wyniku wypracowywania dochodów własnych, przychylności przyjaciół, instytucji i Urzędu Wojewódzkiego w Przemyślu dokonano remontu i adaptacji dworu i budynków gospodarczych dla Arboretum. Wykonano również prace renowacyjne w ogrodzie. Działania te finansował częściowo Urząd Wojewódzki w Przemyślu, a w mniejszym zakresie Komitet Badań Naukowych i Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Narodowy i Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

W latach 1975-2000 powiększono obszar Arboretum, głównie przez zakup gruntów w Cisowej – o powierzchni 283 ha w 1996 r. od Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. Jeszcze wcześniej od Urzędu Gminy zakupiono błonia na dolnym tarasie, a od Skarbu Państwa przejęto fort XIIIb.